Komisaun
ida ne’e hanesan mekanismo ida nasional independente hodi ajuda proseso
reconsiliasao entre populasao Timor Lorosa’e ho buka lia los kona ba violasao
direitos humanos iha Timor Lorosa’e iha tinan 1974 – 1999. Uluk liu,
CNRT maka hato hanoin atu hari Komisaun ida ne’e. Tuir mai equipa ida
composto de representantes hosi CNRT, ONG Nasional nen, UNHCR no devisao
dereitos humanos UNTAET halao nia knaar oin sa hari komisaun ne’e.
Equipa ne’e halao tiha ona proseso konsulta ba destrito hotu hodi rona visao
publiko kona ba idea hari komisaun ne’e. Konselho nasional simu tiha ona
regra ida hodi hari komisaun ne’e. Agora regra ne’e sai hanesan lei
iha Timor Lorosa’e.
Komisaun
ne’e hanesan orgaun independente ida. Ema nain 5 to 7 hosi comunidade
nasional no 1 ou 2 hosi comunidade internasional sei foti hanesan komissarios
nasional atu kaer komisaun ne’e. Komisarios sira ne’e tenki
hanesan ema ne’be honesto e justo, iha conhecimentos no integridade moral, iha
mos komitmento ba defesa dos principios de direitos humanos. Proseso
nomeasaun publiko sei hato ba painel seleisaun nian ne’be Admenistrador
Governo Transisaun maka sei preside. Komisaun ne’e mos sei hari
escritorio regional nen. Komisarios regionais nain 5 ou 6 sei foti para kaer
escritorio regional ida. Proceso atu foti komisarios regionais ne’e mos
sei tuir hanesan processo hatu hili komisarios nacionais.
Painel
ba seleksaun membros komisaun nian hari tiha ona. Painel ne’e sei halao
konsulta no hili kandidatos ne’be diak liu atu sai membros komisaun. Komisaun
ne’e sei halao nia kna’ar durante tinan rua ( no hatutan fulan nen, bain
hira presija). Atu taka nia serviso, komisaun ne’e sei halo relatorio ida
hanesan documento nasional importante no hato rekomendasaun ba estado. Iha
desejo bo’ot katak komisaun ne’e sei hahu halao nia kna’ar iha fulan atu
taka tinan 2001.
Komisaun
ne’e sei iha funsao principal tolu :
Komisaun
sei buka lia los kona ba violasao direitos humanos iha Timor Lorosa’e ke
acontece iha periodo 25 Abril 1975 to 25 Otubro 1999. Komisaun sei halao
investigasaun especial no halo pesquisas iha historia, no mos halao proseso ida
hodi foti testamunha iha nivel nasional. Atu proseso buka lia los bele la’o
diak, komisaun mos iha kbit atu haruka ema hasoru komisaun hodi fo testamunha.
Komisaun
ne’e komunga prinsipio basiko katak rekonsiliasao genuina exige justisa no ema
ida idak tenki simu responsablidade ba nia hahalok rasik. Ema nebe halo krime
kman iha tinan 1999 bele husu ba komisaun atu resolve nia kaso. Komisario
Regional sei hari Painel ida – nia rasik preside - hamutuk ho entidades
locais, hodi loke encrontro entre comunidade local, vitima no suspeitado. Sira
sei halao diskusaun kona ba hahalok at nebe suspeitado halo no buka hetan akordo
ida que satisfaz vitima no comunidade local nia hakarak no mos suspeitado hatan
atu halao. Acordo ne’e bele hanesan: suspeitado hatan atu halao serviso ba
komunidade hodi halo reparasaun ba nia sala, kasu salah, husu deskulpa, ou foti
dalan rekonsiliasaun seluk. Bain hira prosesu hotu halao ona, Tribunal Destrito
sei hasai ordem ida ke hateten katak caso ne’e consumado ona. Tribunal
Distrito mos iha direito atu “veto” wainhira acordo ne’e viola principios
direitos humanos ou la proporcionalmente justa.
Bain
hira serviso ne hotu tiha ona, komisaun sei halo relatorio ida hanesan gravacao
historica ida importante kona ba luan, efeito no responsabilidade ba
violasaun direitos humanos nebe akontese iha tinan 1974 to 1999. Komisaun sei
halo rekomendasaun ba estado para hola medidas legais no institusional para
defende no fo garantia ba respeito direitos emar nian iha tempo oin mai no halao
promosaun rekonsiliasaun total.
Komisaun
ne’e sei hare kona ba hahalok at hanesan naok, asaltos kman, sunu uma, kaer ou
oho animal hakiak, estraga ou naok produtus toos ida nebe akontese iha kontesto
politika Timor Lorosa’e.
Komisaun
sei la trata kasos hahalok at/crimes todan hanesan Oho, Violasaun sexual, ou
organisa violensia liu hosi prosesu rekonsiliasaun komunidade. Maibe
komisaun bele rona e halo anotacao ba testamunhas hosi vitimas, suspeitados kona
ba hahalok at/crimes todan nebe mosu iha proseso buka lia los. Evidensias
kona ba hahalok at/ crimes todan nebe mosu durante komisaun halao nia kna’ar,
sei hato ba tribunal.
Tamba
komisaun hakarak hato ba ema Timor Lorosa’e nebe fila fali mai ou hirak
nebe mak sei iha Timor Loromonu katak, ita iha Timor Loro Sa’e la’os deit
sei simu sira tuir dalan los no orden no dame nian, may’be mos sei simu sira
iha komunidade nia le’et hanesan “mesak nan no feton deit”.
Mesmo
ke jurisdicao ou kebit komisaun ne’e ba deit Timor Lorosa’e, mai be komisaun
bele halao audicoes iha Timor Lorosa’e liur ba. Komisaun mos sei halibur
provas nebe bele uja atu reclama justica ba crimes ne’be Indonesia ou
komunidade internasional halao.
Komisaun
ne’e sei hetan ajudas financiais ida independente hosi doadores internasionais.
Iha tia ona doadores balun promete sira nia apoio.
Ita
bot bele partisipa iha prosesu nomeasaun tuir dalam ne’e: tama iha descusaun
iha ita nia hela fatin ba hodi descute se deit maka bele tur hanesan membro
komisaun nasional no regional.
Ema
hirak ne’e ita tenki hili tamba sira :
honesto
e justo
iha
integridade
iha
komitmento ba dereitos humanos
Membro
komisaun nasional iha responsablidade tomak atu halao funcoes tuir mandato ba
komisaun. Sei iha ema 5 – 7 membros komisaun nasional, hotu hotu ema Timor e
somente ema ida ou rua representa komunidade internasional. Mais ou menus 30%
tenki feto.
Membros
komisaun Regional sei iha responsablidade ba prosesu rekonsiliasaun iha
comunidade. Bele indica ema hosi destrito ida-idak nian, ema ne’be ita sente
katak nia justo e respeitado.Ita sei hili 25 – 30 membros ba 6 komisoens
regionais. 30% hosi membro komisaun regional tenki ser feto.
Iha
fulan outubro 2001, painel seleksaun composto representa sociedade ida amplo sei
halao konsulta iha destritos hodi rona propostas ba nomeasaun membros
komisaun nasional ho regional. Ita bot bele indika ema iha konsulta ne’e
nia laran. Alternativa seluk, ita bot ou organisasaun ita bot nian bele haruka
surat nomeacao mai iha painel seleksaun. Painel seleksaun mos sei halao konsulta
ho ema Timor Lorosa’e nebe sei iha Timor Loromonu.
Ita bot bele kontakta ho painel seleksaun tuir servico fatin escritorio interino komisaun nian iha edificio BPG, (ex serviso fatin CNRT) Jln Caikoli, iha Balide, Dili. Ou tuir staf Direitos Humanos UNTAET iha destrito ida idak.
Numero telefone escritorio interino: 0407 394 957 ou 312210 ext 4513