KOMISAUN BA SIMU, LIA LOS NO DAME MALU NIAN IHA TIMOR LOROSA'E

 

Saida maka komisaun acolhimento, Lia Los no Rekonsiliasaun?  

Komisaun ida ne’e hanesan mekanismo ida nasional independente hodi ajuda proseso reconsiliasao entre populasao Timor Lorosa’e ho buka lia los kona ba violasao direitos humanos iha Timor Lorosa’e iha tinan 1974 – 1999.  Uluk liu, CNRT maka hato hanoin atu hari Komisaun ida ne’e.  Tuir mai equipa ida composto de representantes hosi CNRT, ONG Nasional nen, UNHCR no devisao dereitos humanos UNTAET halao nia knaar oin sa hari komisaun ne’e.  Equipa ne’e halao tiha ona proseso konsulta ba destrito hotu hodi rona visao publiko kona ba idea hari komisaun ne’e.  Konselho nasional simu tiha ona regra ida hodi hari komisaun ne’e.  Agora regra ne’e sai hanesan lei iha Timor Lorosa’e.  

Se mak kaer komisaun ida ne’e?  

Komisaun ne’e hanesan orgaun independente ida.  Ema nain 5 to 7 hosi comunidade nasional no 1 ou 2 hosi comunidade internasional sei foti hanesan komissarios nasional atu kaer komisaun ne’e.  Komisarios sira ne’e  tenki hanesan ema ne’be honesto e justo, iha conhecimentos no integridade moral, iha mos komitmento ba defesa dos principios de direitos humanos.  Proseso nomeasaun publiko sei hato ba painel seleisaun nian ne’be Admenistrador Governo Transisaun maka sei preside.  Komisaun ne’e mos sei hari escritorio regional nen. Komisarios regionais nain 5 ou 6 sei foti para kaer escritorio regional ida.  Proceso atu foti komisarios regionais ne’e mos sei tuir hanesan processo hatu hili komisarios nacionais.

Bain hira komisaun komesa?  

Painel ba seleksaun membros komisaun nian hari tiha ona. Painel ne’e sei halao konsulta no hili kandidatos ne’be diak liu atu sai membros komisaun. Komisaun ne’e sei halao nia kna’ar durante tinan rua ( no hatutan fulan nen, bain hira presija). Atu taka nia serviso, komisaun ne’e sei halo relatorio ida hanesan documento nasional importante no hato rekomendasaun ba estado. Iha desejo bo’ot katak komisaun ne’e sei hahu halao nia kna’ar iha fulan atu taka tinan 2001.

Saida mak komisaun sei halao?  

Komisaun ne’e sei iha funsao principal tolu :

1.  Buka Lia Los

Komisaun sei buka lia los kona ba violasao direitos humanos iha Timor Lorosa’e ke acontece iha periodo 25 Abril 1975 to 25 Otubro 1999. Komisaun sei halao investigasaun especial no halo pesquisas iha historia, no mos halao proseso ida hodi foti testamunha iha nivel nasional. Atu proseso buka lia los bele la’o diak, komisaun mos iha kbit atu haruka ema hasoru komisaun hodi fo testamunha.

2.  Rekonsiliasaun komunidade

Komisaun ne’e komunga prinsipio basiko katak rekonsiliasao genuina exige justisa no ema ida idak tenki simu responsablidade ba nia hahalok rasik. Ema nebe halo krime kman iha tinan 1999 bele husu ba komisaun atu resolve nia kaso. Komisario Regional sei hari Painel ida – nia rasik preside - hamutuk  ho entidades locais, hodi loke encrontro entre comunidade local, vitima no suspeitado. Sira sei halao diskusaun kona ba hahalok at nebe suspeitado halo no buka hetan akordo ida que satisfaz vitima no comunidade local nia hakarak no mos suspeitado hatan atu halao. Acordo ne’e bele hanesan: suspeitado hatan atu halao serviso ba komunidade hodi halo reparasaun ba nia sala, kasu salah, husu deskulpa, ou foti dalan rekonsiliasaun seluk. Bain hira prosesu hotu halao ona, Tribunal Destrito sei hasai ordem ida  ke hateten katak caso ne’e consumado ona. Tribunal Distrito mos iha direito atu “veto” wainhira acordo ne’e viola principios direitos humanos ou la proporcionalmente justa.

3.  Relatorio ho rekomendasaun

Bain hira serviso ne hotu tiha ona, komisaun sei halo relatorio ida hanesan gravacao historica ida importante kona ba luan, efeito  no responsabilidade ba violasaun direitos humanos nebe akontese iha tinan 1974 to 1999. Komisaun sei halo rekomendasaun ba estado para hola medidas legais no institusional para defende no fo garantia ba respeito direitos emar nian iha tempo oin mai no halao promosaun rekonsiliasaun total.

Tipo hahalok at saida maka  komisaun halao iha proseso rekonsiliasaun iha komunidade? 

Komisaun ne’e sei hare kona ba hahalok at hanesan naok, asaltos kman, sunu uma, kaer ou oho animal hakiak, estraga ou naok produtus toos ida nebe akontese iha kontesto politika Timor Lorosa’e.  

Oin sa Komisaun hare ba kasos hahalok at/crimes todan?  

Komisaun sei la trata kasos hahalok at/crimes todan hanesan Oho, Violasaun sexual, ou organisa violensia liu hosi prosesu rekonsiliasaun komunidade.  Maibe komisaun bele rona e halo anotacao ba testamunhas hosi vitimas, suspeitados kona ba hahalok at/crimes todan nebe mosu iha proseso buka lia los.  Evidensias kona ba hahalok at/ crimes todan nebe mosu durante komisaun halao nia kna’ar, sei hato ba tribunal.

Tamba sa hatama lia fuan “Acolhimento” iha komisaun nia naran?  

Tamba komisaun hakarak hato ba ema Timor Lorosa’e  nebe fila fali mai ou hirak nebe mak sei iha Timor Loromonu katak, ita iha Timor Loro Sa’e la’os deit sei simu sira tuir dalan los no orden no dame nian, may’be mos sei simu sira iha komunidade nia le’et hanesan “mesak nan no feton deit”.

Oin sa komisaun sei trata kona ba hahalok at nebe ema Indonesia ou sira nebe sei hela iha Indonesia halo?  

Mesmo ke jurisdicao ou kebit komisaun ne’e ba deit Timor Lorosa’e, mai be komisaun bele halao audicoes iha Timor Lorosa’e liur ba. Komisaun mos sei halibur provas nebe bele uja atu reclama justica ba crimes ne’be Indonesia ou komunidade internasional halao.

Halo nusa ho fundus/gastus Komisaun nian?  

Komisaun ne’e sei hetan ajudas financiais ida independente hosi doadores internasionais. Iha tia ona doadores balun promete sira nia apoio.

Oin’sa hau bele partisipa iha  prosesu nomeasaun membro komisaun?  

Ita bot bele partisipa iha prosesu nomeasaun tuir dalam ne’e: tama iha descusaun iha ita nia hela fatin ba hodi descute se deit maka bele tur hanesan membro komisaun nasional no regional.

Ema hirak ne’e ita tenki hili tamba sira :

Membro komisaun nasional iha responsablidade tomak atu halao funcoes tuir mandato ba  komisaun. Sei iha ema 5 – 7 membros komisaun nasional, hotu hotu ema Timor e somente ema ida ou rua representa komunidade internasional. Mais ou menus 30% tenki feto.  

Membros komisaun Regional sei iha responsablidade ba prosesu rekonsiliasaun iha comunidade. Bele indica ema hosi destrito ida-idak nian, ema ne’be ita sente katak nia justo e respeitado.Ita sei hili 25 – 30 membros ba 6 komisoens regionais. 30% hosi membro komisaun regional tenki ser feto.

Iha fulan outubro 2001, painel seleksaun composto representa sociedade ida amplo sei halao konsulta iha destritos hodi rona propostas ba  nomeasaun membros komisaun nasional ho regional. Ita bot bele indika ema  iha konsulta ne’e nia laran. Alternativa seluk, ita bot ou organisasaun ita bot nian bele haruka surat nomeacao mai iha painel seleksaun. Painel seleksaun mos sei halao konsulta ho ema Timor Lorosa’e  nebe sei iha Timor Loromonu.

Ita bot bele kontakta ho painel seleksaun tuir servico fatin escritorio interino komisaun nian iha edificio BPG, (ex serviso fatin CNRT) Jln Caikoli, iha Balide, Dili.  Ou tuir staf Direitos Humanos UNTAET iha destrito ida idak. 

Numero telefone escritorio interino: 0407 394 957 ou 312210 ext 4513

Email:    info@easttimor-reconciliation.org

Home Background Mandate News Documents Funding Commissioners Glossary Search